Özel Öğrenme Güçlüğü
( Disleksi, Disleksia)
Nedeni henüz bilinmemektedir. Bazı bulgular, bilginin işlemlenmesinde bir aksaklık olduğunu göstermektedir. Yine bazı varsayımlara göre de;
Doğum Öncesi: Yetersiz beslenme, annenin geçirdiği enfeksiyonlar, ilaç kullanma, vitamin eksikliği, alerjiler vb.
Doğum Sırasında: Uzun ve zor doğum, plasenta ve göbek kordonu anormallikleri, doğum aletlerinin verdiği zararlar, beyin hasarı vb.
Doğum Sonrasında: Doğumdan sonra nefes almaya başlayıncaya kadar geçen sürenin uzunluğu, erken yaşta ateşli hastalık, başa hızlı darbe, tümör vb
Kalıtsal bozukluklar: Ailelerde özel öğrenme bozukluğu olan başka kişilerinde olması, kan uyuşmazlığı durumlarından kaynaklandığı düşünülmektedir.
Bunların yanında, beyinde sorun meydana gelebilir .Bununla ilişkili olarak beynin değişik alanlarında güçlükler oluşur: Dili anlama ya da kullanmada, okuma, konuşma, yazma, matematik işlemi yapma başlıca zorluk olan alanlarıdır. Bir çocukta birden fazla alanda güçlük olabilir. Çünkü bir alandaki yeti eksikliği bu alanla ilgili diğer üst akademik becerileri de etkiler. Bu çocuklar ortalama ya da ortalamanın üzerinde zeka düzeyindedirler. Ancak okul başarısı bu zeka düzeyinden beklenenin altındadır. Çocuğun günlük işleri planlama becerisi de etkilenir. Ödev yapmak savaş dönüşür. Erken tanı ve tedavi yapılmazsa etkileri yaşam boyu sürebilir. Aynı zamanda bu kişilerin kendini idare etme, sosyal algılama, etkileşim sorunları vardır. Standart eğitime rağmen yaşına ve zekâsına uygun okul başarısı gösteremeyen bireylerdeki durum olarak açıklayabiliriz.
Özel öğrenme güçlüğü çoğunlukla öğrenmeyle ilgili bir sorun olarak algılanmakta ve tanıtılmakla birlikte; gördüğümüz, duyduğumuz ya da dokunduğumuz tanımaya çalıştığımız şeylerin algılanmasıyla ilgili ya da işlenmesiyle ilgili bir sorun olarak yaşanmaktadır. Öğrenme sorunları da, pek çok sorun ya da hastalık gibi çok erken fark edilebilir.
5-7 yaş okuma öğrenme yeteneğinin geliştiği dilimdir. Bu nedenle riskli çocukların özellikle okul öncesi dönemde dikkatle izlenmesi gerekir. Genellikle özel öğrenme güçlüğü, (öğrenme bozukluğu tıbbi bir terim, özel öğrenme güçlüğü eğitimsel bir terimdir; aynı anlamı içerir) ilkokula başlayınca ortaya çıkar. Ancak okul öncesi dönemde erken belirti gösteren çocukların (riskli çocuklar) öğrenme bozukluğu açısından değerlendirilmesi, erken tanı için önem taşır. Erken tanı konulduğu ve çocuğun yardım aldığı oranda çocuk yaşıtlarına yetişebilmekte ve gerçek potansiyellerini gösterebilmektedirler.
Okuma güçlüğü sık mıdır?
Toplumun %4-5’inde değişik düzeylerde okuma güçlüğü vardır. Erkek kız oranı eşittir.
Erken Belirtileri
Geç konuşmak, sözcük bulmada isimlendirmede güçlük, yetersiz sözcük dağarcığı ,telaffuz sorunları temel sözcükleri karıştırmak ( koşmak, yemek, vermek gibi) ,sözcük, hece çevirmek (mavi yerine vami, sifon yerine vison gibi)
Sözlü yönergeleri dinleme ve izlemede güçlük. Harf ses ilişkisi öğrenmede güçlük,kafiyeli sözcüklerde güçlük ,sayı, renk, harf öğrenmede güçlük, geometrik şekilleri çizmede güçlü, dikkat ve konsantrasyon güçlükleri yön karıştırmak (kitabı ters tutmak gibi, yaşıtlarıyla ilişkilerde güçlük, zaman ve mekân sorunları,el tercihinde gecikme, koordinasyon güçlüğü (bisiklet sürmek, ip atlamak) kazaya yatkınlık ve sakarlık. Bu belirtiler özel öğrenme güçlüğü (disleksi, disleksia) riski taşıyan çocuklarda sık görülen özelliklerdir. Bu belirtilerden birkaçını gösteren çocuğa yaşıtları düzeyine erişmesi için destek eğitim verilmelidir. Erken tanı konulduğu ve yardım aldığı oranda çocuklar yaşıtlarına yetişebilmekte ve gerçek potansiyellerini gösterebilmektedirler.
Okuma güçlüğü gelecekte meslek seçimini kısıtlayıcı mıdır?
Hayır. Her dislektik bireyin zayıf ve güçlü olduğu alanlar vardır. Matematik, sanat, tasarımcılık gibi alanlarda çok başarılı olabilirler. Önemli olan kişinin güçlüğünün erken saptanıp doğru eğitimi alması ve bireysel yeteneklerinin ortaya konmasıdır.
Çocuğuma okuma güçlüğü tanısı konursa ne yapmalıyım?
Amaç çocuğu eğitimi süresince olabildiğince iyi desteklemek ve bunu da okul içinde yapmaktır. Bilmeniz gereken, çocuğunuzun güçlüğü olan alanda haftada 1-3 saatlik özel eğitim ile desteklenerek normal sınıfında başarılı olacağıdır.
Bu aşamada size düşen çocuğunuzun güçlüğü nedeniyle sarsılan özgüvenini tazelemektir. Bu sorunun kendisinin bir hatası olmadığı, güçlü olduğu alanların olduğu konusunda ikna edin. Özel eğitimle üstesinden gelebileceğini belirtin. Ev ödevlerini destek olun ancak siz yapmayın. Okul dışı faaliyet ve hobilere yönlendirin.
Hangi Önlemler Alınabilir?
1-Okuma faaliyeti için sessiz bir alan sağlayın
2-Büyük puntolu ve satırlar arası geniş boşluklar olan kitapları tercih edin
3-Teybe kaydedilmiş kitapları tercih edin
4-Değişik duyusal öğretme metodları kullanın
5-Hatırda tutmak için mantıksal bağlantılar tercih edin
Özel Öğrenme Bozukluğunun Çeşitleri:
1-Disleksi(okuma sorunları):
a)Disfonik disleksi: İşitsel kavrama ve ayırt etme becerilerinde bozukluk vardır. Dil ve sözlü ifadelerde güçlük çekerler.
b)Disidetik disleksi: Zihinde canlandırma yeteneği bozuktur. Harflerin sıralanışını karışıktır, ters çevirir, günleri ayları sırayla söyleyemez. . Düşüncelerini ifade etmekte zorluk çekerler. Bazen unutkan olabilirler; Okulda kalemlerini, defterlerini ve ödevlerini unuturlar. Sakar ve dalgın olabilirler.
2-Disgrafi(yazma sorunları): Bu çocuklar, normal zekâya sahiptirler ama okuma yazmayı öğrenmede, harfleri ve sembolleri hatırlamada zorluk çekerler. Harfleri ters çevirirler ( “bal” yerine “dal”, “sil” yerine “zil”, “kapı” yerine “sapı” gibi) veya kelimelerdeki harflerin sırasını değiştirirler(“için” yerine “çini” gibi). Heceleme hatası yaparlar. Yazılarını okumak çok zordur P,D,B,C,H,Y,S,Z,U gibi harfleri yazarken karıştırır ve ters yazar. Bazı harfleri unutur bazılarını fazladan ekler. Yazma esnasında pek çok beyin bölgesi işleve katılır. Sözlük, dil bilgisi, el becerisi ve bellek ile ilgili bölgeler arasında işbirliği tam ve doğru olmalıdır. İfade edici dil bozukluğu ya da okuma güçlüğü olan bir çocukta yazma ile ilgili sorunlar da olacaktır.
3)Diskalkül (matematik sorunları): Sayıları bozuk yazar, sıklıkla yer değiştirir, işlemleri bozuk sırada yapar, geometrik ilişkileri kavramada zorlanır, aritmetik sembolleri tanımada zorlanır. Aritmetik becerisi için sayı ve simgeleri bilmek, çarpım tablosunu hatırlamak, fark ve toplam gibi soyut kavramları bilmek gerekir. Sayılar ve temel kavramlarla ilgili güçlükler küçük sınıflarda belirirken, muhakeme ile ilgili sorunlar daha ileri sınıflarda ortaya çıkar.
Bu çocuklarda öğrenme ve algılama bozukluğu olduğu için okulda güçlük çekmelerine neden olur. Çoğunlukla sınıf arkadaşları ile anlaşamazlar. Belirgin bir özrü olmadığı ve normal çocuklar gibi göründükleri için anlayışlı davranışlarla karşılanmazlar. Öğretmenler çoğu defa bu çocukları tanımlarken “DİKKATSİZ, ÇOK HAREKETLİ, ÇALIŞMIYOR, DERSTE BAŞKA ŞEYLERLE İLGİLENİYOR” sözlerini kullanırlar.
Bu çocuklar; dünü bugünü karıştırırlar. Saati öğrenmekte ve zaman kullanmakta güçlük çekebilirler. Çoğu dağınıktır; masaları, çantaları düzensizdir. Hareketsiz, sakin oturmada ve dikkatlerini toplamada çok güçlük çekerler. Bütün bu şeyler onun öğrenmelerini ve başarılarını olumsuz etkiler. Matematik sorularını siz sorarsanız çözebilirler ama kendileri okuyarak algılayamaz ve çözemezler. Çarpım tablosunu öğrenmede güçlük çeker. Sayıları, sembolleri karıştırırlar. Görsel algılama ve organizasyon güçlüğü nedeniyle toplama yerine çarpma yaptıkları, toplamaya soldan başladıkları görülür. Sağı solu, doğuyu batıyı, yönleri karıştırırlar. Bazen tamamen ters yazabilirler.
0-6 Yaş Aralığındaki Belirtileri:
Konuşmada gecikme, kelimeleri yanlış söyleme ,kelimeleri bulmakta güçlük ( örneğin; tencere demek istediğinde “yemek pişirilen şey” diyebilir)İlgilenmediği aktivitelere karşı il
gisiz olma, sayı sayarken sırasını karıştırma,renk kavramını öğrenmekte zorluk,renkleri karıştırma,kendi ya da başkasının sağını solunu karıştırma, kavramlardaki zıtlıkları öğrenmede sorun yaşama, benzerlikleri kolay fark edememe,ellerden birinin baskınlaşmaması(sağlık-solaklığın olmaması) , ince motor becerilerde yaşıtlarından zayıf olma, yönergelere(bak,gel,al..gibi) dikkat edememe, sözcüklerin harflerini değiştirmek ( portakala porkatal, makasa kamas gibi), oyunlardan çabuk sıkılmak, Kafiye bulmakta zorlanma (şeker-teker gibi), sanki aynadan yansırmış gibi şekilleri,harfleri ve sayıları ters çizme, Boyama yerine karalama yapma, gibi şekilleri basit şekilleri kopyalayamama(daire kare üçgen), taşırmadan boyama yapamama, bisiklete binme gibi ardışık motor faaliyetleri yapamama, çabuk sıkılıp, yarım bırakma, genelde ayakkabı,tişört,eldiven gibi giysileri ters giyme
İlkokul Dönemindeki Belirtileri:
Zekanın normal ya da normal üstü olması, okul başarısında gösterdiği performansın beklenenden düşük olması, öğrenme, okuma gerektirmeyen derslerde çok daha başarılıyken okuma gerektiren derslerde daha az başarı göstermesi, olması gerekenden daha yavaş okuma, heceleyerek okuma, harfleri yazarken ve okurken karıştırabilme (ou-oö-uü-öü-pb-bd-sş gibi). Bazı heceleri ters okuma (el-le, eli-ile.. gibi). Yazarken kelimeleri ters yazma, okurken ve yazarken harf, hece atlama, kelimenin sonlarını uydurarak yuvarlayarak okuma, okurken noktalama işaretlerinde duraklamama,özellikle okumaya karşı isteksizlik, başkasının okuduğundan daha iyi anlama, Okuma-yazmayla ilgili ödevlerinden kaçınma, yazarken noktalama işaretlerini atlama, yavaş yazma, okunmakta zorlanacak şekilde bozuk bir yazı ile yazma, tahtada yazılanları defterine geçirmekte zorlanma, ödevlerini eksik alma, ödev yapmakta isteksizlik, ödev yaparken sık yardım isteme, sık sık dört işlem hatası yapma; -,+,x işaretlerini karıştırıp çıkarma yerine toplama, toplama yerine çarpma yapma sayıları tersten okuma (16-61..gibi), çarpım tablosunu öğrenmekte büyük ölçüde zorlanma, bölme işlemine ters yönden başlama, kendine göre kısa metodlara başvurma, kafadan işlem yapmaya çalışma, toplama işlemine ters taraftan başlama, eldeleri unutma, günleri, ayları sırasıyla saymakta zorlanma, alfabeyi sayarken sırasını karıştırma, olay ya da öyküleri sıralamakta güçlük çekme, yolunu bulmakta zorlanma, Jest ve mimikleri anlayıp yorumlamakta zorluk, yanlış yapmaktan korkma, mesafe tahminin yapamama, karıştırma; yıl, ay, gün gibi kavramları karıştırma (hangi gün,yıl ,ay, mevsimde olduğumuzu bilmeme)
Okumayı öğrenebilmek için:
- Çocuk önce objelerin isimlerini öğrenir, sonra bu isimlerin yazıldığı sembolleri(harfleri) öğrenir.
Görsel olarak sembolleri ayırt etmesi yetmez, harflerle sesler arasındaki bağlantıyı kurabilmelidir.
- Okumayı öğrenmek çağrışımlar yapabilme becerisine bağlıdır.
- Okuduğunu anlarken görsel ve işitsel imajlar ve bunların anlamları arasında çağrışımlar yapılmalıdır.
Yazmayı öğrenmek için
- Araç(kalem) kullanarak sembollerle dili ifade edebilme becerisinin,
- İnce-motor becerinin,
- El-göz koordinasyonunun,
- Sıralama becerisinin,
- Dikkatini bir iş üzerinde yoğunlaştırabilmenin,
- Görsel, işitsel, mekânsal algının yaşına uygun olgunlukta olması,
- El tercihinin yerleşmiş olması gerekir
Görsel Algılama Becerilerini Geliştirme Yolları
Eşyaları sınıflandırma faaliyetleri; (eşyaların renklerine, büyüklüklerine, cinslerine göre kümeleme)
Ayırt etme faaliyetleri; bu çalışmalar resimler, geometrik şekiller ve desenli malzemeler kullanılır.
Hafıza oyunları; bu oyunlarda değişik tip eşyalar kullanarak bunların çocuğa neyi hatırlattığı veya bunları görünce ne hissettiği sorulur.
İşitsel Algılama Becerilerini Geliştirme Yolları
Gözlerini kapayarak hatırlatma oyunları oynatma ( El çırparak “ellerini kaç defa çırptım” diye sorunuz.) Hatırlatma oyunları iki, üç veya dört etaplı olabilir. Mesela “mavi kitabı al, masanın üzerine koy.”
Cümle tamamlama oyunları (“sirkte neler işittin? İlk defa ne işittin ve sonra işittiğin neydi?”
Tanıma, ayırma ve lokalizasyon (geldiği yeri belirleme) faaliyetleri; su sesi, kapı sesi(çarpma şeklinde) köpek havlaması, kedi miyavlaması gibi her gün her yerde duyulabilen sesleri kullanarak “bu sesleri tanıyabiliyor musun?” “hangi seslerin aynı ve hangilerinin ayrı olduğunu” “bu seslerin hangi taraftan geldiğini” söyle bakalım.
Tek başına hiçbir yöntem yeterli veri sağlamıyor. Tanıda mutlaka aile ve öğretmenle işbirliği yapılmalı. Değerlendirme anne-babayla, çocukla, varsa okul rehber öğretmenleriyle görüşülür. Hangi alanlarda bozukluklar olduğunu saptamak amacıyla çeşitli test tekniklerinden yararlanılır. Şu alanlar değerlendirilir: Gelişim, Zekâ, Görsel, İşitsel, Mekânsal algı, Okuma-Yazma, Matematik becerileri ve Davranış olmalıdır.
Psiko – Pedagojik Müdehale / Özel Eğitim
o Tanı ve değerlendirmeden elde edilen bilgilerle oluşturulan özel eğitim programları uygulanır.
o Program bireyselleştirilmiş olmalıdır.
o Her vakanın gereksinimine göre farklı yaklaşımlardan yararlanılır.
Yaralanılacak bazı programlar:
* Konuşma terapisi
* Problem Çözme Becerisini Geliştirme Teknikleri
* Aile terapisidir.
Öğrenme Güçlüğü Tedavi Edilebilir mi?
Pek çoğu tamamen düzelmemekle beraber eğitim, ilaç ve psikolojik danışmanlık hizmetleri sorun ile baş etmek için çok önemlidir. Sadece konuşmadaki güçlükler (ifade edici dil geriliği gibi) olgunlaşma ile düzelebilmektedir.
Çocuğun zorluk alan ya da alanları belirlendikten sonra hedef, bu alanlara yönelik özelleşmiş bir eğitimdir. Özel eğitim uzmanlarınca sağlanan bireysel eğitim programları, deneyimli okul öğretmenleri ile sınıf ortamında da sürdürülürse yararlı olur.
Çocuğun dikkat bozukluğu varsa akademik beceri gerektiren çalışma saatlerinde ilaç tedavisi kullanılır (bkz. Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu-tedavisi). Epilepsi varsa nöbet kontrolü sağlanmalıdır.
Ayrıca aile ve çocuğun zorluk ile baş edebilmesi için psikolojik destek alması yararlı olacaktır.
Aileye Öneriler
- Öğrencinin öğrenmesine ket vurabilecek uyaranların azaltılması ve çevreden arındırılması gerekmektedir. (Çocuğun ders çalıştığı odadaki parlak dikkat çekici uyaranların kaldırılması)
- Çocuğa çalışma becerilerini kullanmasını sağlayıcı ev egzersizleri yaptırılması gerekir.(Günlük hazırlık ve temizlik işlerine katılma)
- Özel öğrenme güçlüğü (disleksi, disleksia) gösteren çocuklar başarısızlık beklentisi yaşadıklarından onlara evde birtakım sorumluluklar verilip başarıları ödüllendirilmelidir.
- Bu çocuklar için dikkat egzersizleri uygulanabilir. (Boncuk dizme)
- Öğrenme güçlüğü gösteren çocuğun olumsuz davranışlarını azaltmak için davranış değiştirme tekniklerinden yararlanılır.(Olumsuz davranışını ve söylediği olumsuz şeyleri önemsememek vb)
- Öğrenme güçlüğü olan çocuk doktora götürülmeli fizyolojik problemi varsa tespit edilmelidir.
- 7. Öğrenme güçlüğü gösteren çocuklarda görsel ve işitsel algılama problemi vardır. Bu çocukların görsel ve işitsel algı yeteneğini geliştirin.
Kaynaklar:
Ansiklopedik Eğitim Ve Psikoloji Rehberi
Doç Dr. Ümran KORKMAZLAR (Oral Pedagog) Doktorlar Sitesi
İstanbulTerapi Sitesi
Bursa Rehabilitasyon Merkezi
